10 βιβλία για το Ολοκαύτωμα που πρέπει να διαβάσεις

Στις 27 Ιανουαρίου, την ημερομηνία που απελευθερώθηκαν οι κρατούμενοι του Αούσβιτς, του μεγαλύτερου στρατόπεδου συγκέντρωσης των Ναζί, στρέφουμε το βλέμμα μας σε αυτή τη μαύρη σελίδα της ανθρώπινης ιστορίας. Το Ολοκαύτωμα, στο οποίο σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα δεν πιστεύει το 1/4 των Ολλανδών Millenials και GenZ, είναι μία σελίδα της ιστορίας που όση θλίψη και φρίκη κι αν μας προκαλεί δεν πρέπει να ξεχνάμε (ακριβώς επειδή υπάρχουν αποτελέσματα ερευνών όπως τα παραπάνω). Ένας τρόπος να θυμηθούμε, να μελετήσουμε το Ολοκαύτωμα, να μπούμε έστω και για λίγο στη θέση των ανθρώπων που βίωσαν τον μέγιστο βαθμό ρατσισμού, είναι τα βιβλία, όπως αυτά τα 10 που θα βρεις παρακάτω.

Βιβλία επιζώντων από το Ολοκαύτωμα, μυθιστορήματα που αναλαμβάνουν να μιλήσουν γι’ αυτές τις αναρίθμητες πράξεις μίσους στους εφήβους, ακόμα και graphic novels θα βρεις στην παρακάτω λίστα. Οι γενοκτονίες υποβοηθούνται από τους συνηθισμένους ανθρώπους. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι είναι που κοιτάζουν από την άλλη, πιστεύουν στην προπαγάνδα, στηρίζουν δολοφονικά καθεστώτα. Στην άλλη πλευρά οι γενοκτονίες συμβαίνουν επίσης σε συνηθισμένους ανθρώπους.

«Αυτό που είναι ανώμαλο είναι ότι είμαι κανονικός. Επιβίωσα του Ολοκαυτώματος και συνέχισα να αγαπώ ωραία κορίτσια, να μιλάω, να γράφω, να τρώω φρυγανιές και να πίνω τσάι και να ζω τη ζωή μου – Αυτό είναι που είναι ανώμαλο», είχε γράψει ο Elie Wiesel, survivor του Ολοκαυτώματος. Κανονικοί, συνηθισμένοι άνθρωποι, που σκοτώνουν κανονικούς, συνηθισμένους ανθρώπους γιατί κάποιοι τους έπεισαν ότι δεν είμαστε όλοι ίσοι, ότι δεν είμαστε όλοι αδέρφια, ότι δεν είμαστε όλοι ισότιμοι συγκάτοικοι στον πλανήτη Γη. Θυμόμαστε. Η μνήμη είναι απαραίτητη, για την αποφυγή της επανάληψης των πιο σκοτεινών εγκλημάτων μας, των μαύρων μας σελίδων. Θυμόμαστε. Με οδηγό τα βιβλία για το Ολοκαύτωμα.

Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ

Ίσως το πιο κλασικό βιβλίο για να γνωρίσει κανείς από μικρή ηλικία πώς ήταν η καθημερινότητα των ανθρώπων που ζούσαν υπό διωγμό κατά τα χρόνια της καταδίωξης των Εβραίων από τους Ναζί, είναι Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίνωας και ιδιαίτερα σε αυτή την εικονογραφημένη έκδοση. Την εικονογράφηση έχει αναλάβει ο Νικόλαος Γιαννόπουλος.

Η Άννα Φρανκ γεννήθηκε στις 12 Ιουνίου 1929 από Εβραιογερμανούς γονείς. Ήδη από τα παιδικά της χρόνια ένιωσε τη φρίκη της καταδίωξης των Εβραίων και τον τρόμο του κρυψίματος στον πόλεμο. Η οικογένειά της που είχε καταφύγει και κρυφτεί στην Ολλανδία ανακαλύφθηκε τον Αύγουστο του 1944 στο καταφύγιό της στο Άμστερνταμ και στάλθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Τον Μάρτιο του 1945 η Άννα Φρανκ πέθανε στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν. Μετά τη σύλληψη της οικογένειας βρέθηκαν ανάμεσα σε εφημερίδες και βιβλία τα χαρτιά του ημερολογίου της μικρής Άννας, που έγραφε από τα 13 της χρόνια κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Ολλανδία.

Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος

Στις 22 Φεβρουαρίου 1944, 650 άνθρωποι στάλθηκαν στο Άουσβιτς στοιβαγμένοι σε δώδεκα τρένα για εμπορεύματα. Μόνο ο Πρίμο Λέβι, ένας Ιταλος χημικός και δύο άλλοι επέζησαν, έπειτα από παραμονή ενός έτους, πριν την απελευθέρωσή τους από τον ρωσικό στρατό τον Ιανουάριο του 1945.

Στο στρατόπεδο ο Λέβι παρατηρεί τα πάντα, θα θυμηθεί τα πάντα, θα αφηγηθεί τα πάντα : το στρίμωγμα στους κοιτώνες· τους συντρόφους που ανακάλυπταν το πρωί νεκρούς από την πείνα και το κρύο· τους εξευτελισμούς και την καθημερινή εργασία, κάτω απ’ τα χτυπήματα των «Κάπος»· τις περιοδικές «επιλογές» όπου ξεχώριζαν τους αρρώστους από τους υγιείς για να τους στείλουν στο θάνατο· τους απαγχονισμούς για παραδειγματισμό· τα τρένα γεμάτα Εβραίους και τσιγγάνους, που οδηγούνταν με την άφιξή τους στα κρεματόρια.

Κι όμως, στην αφήγηση αυτή κυριαρχεί η πλέον εντυπωσιακή αξιοπρέπεια· καμία εκδήλωση μίσους, καμία υπερβολή, καμία εκμετάλλευση των προσωπικών ταλαιπωριών, αλλά ένας ηθικός προβληματισμός πάνω στον πόνο, εξυψωμένος από ένα όραμα ζωής.

Το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, γραμμένο το 1947, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες των καιρών μας. Στην Ιταλία από τη δεκαετία του ’60 διδάσκεται στα σχολεία. Στην Ελλάδα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα σε μετάφραση Χαράς Σαρλικιώτη.

Η έκδοση αυτή, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα, περιλαμβάνει Παράρτημα με συνέντευξη του Πρίμο Λέβι στον Philip Roth (La Stampa, 26, 27 Νοεμβρίου 1986), ένα κείμενο του Πρίμο Λέβι, Η Μαύρη τρύπα του Άουσβιτς, Πολεμική στους Γερμανούς ιστορικούς, δημοσιευμένο στην εφημερίδα La Stampa, 22 Ιαν. 1987, ένα κείμενο του Claudio Magris, Έπος και μυθιστόρημα στον Πρίμο Λέβι, δημοσιευμένο στην εφημερίδα Il Corriere della Sera, 13 Ιουνίου 1982, και αναλυτική Εργοβιογραφία.

Η επιλογή της Σόφι

Ένας Αμερικανός συγγραφέας ο William Styron ήταν που κατάφερε να περάσει στον αμερικανικό λαό ότι το Ολοκαύτωμα δεν ήταν μία αμιγώς ευρωπαϊκή υπόθεση αλλά αφορούσε όλη την ανθρωπότητα μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματός του, Η επιλογή της Σόφι που στα ελληνικά κυκλοφορεί από το 2005 και τις εκδόσεις Ποταμός.

Ο Στίνγκο, ένας άγουρος εικοσάχρονος του αμερικανικού Νότου, μας πηγαίνει πίσω στο καλοκαίρι του 1947, στην πανσιόν ενός χλοερού προάστιου του Μπρούκλυν. Εκεί γνωρίζει τον Νέηθαν, έναν φλογερό Εβραίο διανοούμενο, και τη Σόφι, όμορφη και εύθραυστη Πολωνή καθολική. Ο Στίνγκο παρασύρεται προς τα ενδότερα της παθιασμένης και ολέθριας σχέσης τους εν είδει μάρτυρα, έμπιστου φίλου και ικέτη. Εντέλει, οδηγείται στον σκοτεινό πυρήνα του παρελθόντος της Σόφι: στις αναμνήσεις από την προπολεμική Πολωνία, το στρατόπεδο συγκέντρωσης και -στην ουσία του φοβερού μυστικού της- στην επιλογή της.

Το βραχιόλι της φωτιάς

Το δραματικό οδοιπορικό μιας εβραϊκής οικογένειας στις ζοφερές στιγμές του εικοστού αιώνα.

Το χρονικό μιας κοινωνίας που συντρίβεται και αναφύεται μέσα από τα ερείπιά της. Η θυελλώδης ιστορία του μικρού Ιωσήφ, όπως την καταγράφει ένα νυχτερινό παραμύθι: Θεσσαλονίκη, 1917. Οι φλόγες ζώνουν την εβραϊκή συνοικία. Η Μπενούτα με τα παιδιά της βρίσκονται στο σπίτι. Ένας Τσιγγάνος, ο Αγγελής, τους διασώζει την τελευταία στιγμή. Τους μεταφέρει στον καταυλισμό του, μακριά απ’ τον όλεθρο. Μεγάλο μέρος της πόλης καταστρέφεται. Ένα πολύτιμο κόσμημα σώζεται.

Ένα κειμήλιο που συνδέει ανθρώπους και γεγονότα.

Εβραίους και Τσιγγάνους. Δυο λαούς με διαφορετική κοσμοαντίληψη αλλά με πεπρωμένο κοινό. Πόλεμος, ναζιστική θηριωδία, Άουσβιτς. Οι σκληρές σελίδες του Ολοκαυτώματος. Η οδύσσεια ενός βραχιολιού, από τις εκδόσεις Καστανιώτη, διά χειρός της συγγραφέως Βεατρίκης Σαΐα – Μαγρίζου, που προσεχώς θα μεταφερθεί και στη μικρή οθόνη μέσα από την τηλεοπτική σειρά της ΕΡΤ1, Το βραχιόλι της φωτιάς.

Η νύχτα

Στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου πολέμου, ο Elie Wiesel και η οικογένειά του στάλθηκαν από τους Ναζί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το βιβλίο αυτό είναι ένα ντοκουμέντο αυτής της κτηνωδίας: του χαμού των γονιών του, του τρόμου από τον οποίο κατάφερε να ξεφύγει, του αγώνα του για επιβίωση σ’ έναν κόσμο που τον απογύμνωσε από την ανθρωπιά, την αξιοπρέπεια και την πίστη του.

Γραμμένο σε γλώσσα λιτή, με τη ματιά του αυτόπτη μάρτυρα, η Νύχτα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, αποτελεί μία από τις πιο άμεσες και διεισδυτικές αφηγήσεις που γράφτηκαν ποτέ για το Ολοκαύτωμα, η οποία έχει διαβαστεί από εκατομμύρια ανθρώπους, έχει μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες, διδάσκεται σε σχολεία και πανεπιστήμια.

Στην έκδοση περιλαμβάνονται τόσο πρόλογος του ίδιου του συγγραφέα (2007) όσο και πρόλογος του νομπελίστα Φρανσουά Μοριάκ.

Μαουτχάουζεν

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης ήταν ένας από τους σπουδαιότερους δραματουργούς της εποχής του. Γεννημένος στη Νάξο, και αφού πέρασε την εφηβεία του στην Αθήνα, θα μπορούσε να είχε ζήσει μια κανονική ζωή. Όμως αυτό δεν συνέβη: όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος κι οι Γερμανοί συνέθλιψαν την Ελλάδα, ο Καμπανέλλης βρέθηκε εκτοπισμένος στο στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν, στην Αυστρία. Παρέμεινε εκεί από τον Οκτώβριο του 1943 ως τον Μάιο του 1945. Η εμπειρία αυτή είναι το θέμα αυτού του βιβλίου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.

«Στις 5 του Μάη, λίγο πριν απ’ το μεσημέρι, ένα θεόρατο αμερικάνικο τάνκ, καπνισμένο και σημαδεμένο απ’ τον πόλεμο, γκρέμισε την πύλη του Μάουτχάουζεν και μπήκε στον περίβολο. Κι αυτό το θεόσταλτο άρμα της ελευθερίας ήταν, λέει, ένα από τα αμέτρητα κι ακατανίκητα της ενδεκάτης ταξιαρχίας αρμάτων της τρίτης αμερικανικής Στρατιάς που διοικούσε κάποιος σπουδαίος στρατηγός ονόματι Τζώρτζ Πάττον!…Τι ωραία λόγια, τι ουράνιες ειδήσεις… Οι πολεμιστές μας κοίταζαν σαστισμένοι, περήφανοι, περίλυποι….Καλά που κάνανε και μείνανε εκεί ψηλά, στη ράχη του τάνκ. Γλιτώσανε από τόσες μάχες. Απ’ τη χαρά μας δε θα γλιτώναμε.

Ουρλιάζαμε, ξεσκίζαμε τα ρούχα μας, ταρακουνιόμαστε σα διαμονισμένοι. Στριμωχνόμαστε, ποδοπατιόμαστε, για να φτάσουμε κοντά στο τανκ. Πολλοί πέφτανε πάνω και φιλούσανε τα καπνισμένα σιδερικά κι άλλοι χτυπούσανε τα κεφάλια τους και κλαίγανε».

Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού

Η φιλόσοφος Χάννα Άρεντ (1906-1975) κάλυψε τη δίκη του Άιχμαν για το περιοδικό The New Yorker, στο οποίο η έκθεσή της δημοσιεύθηκε ως μια σειρά άρθρων το 1963.

Γι’ αυτή την αναθεωρημένη και διευρυμένη έκδοση του βιβλίου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νησίδες, η συγγραφέας πρόσθεσε υλικό που έγινε γνωστό μετά τη δίκη και έναν Επίλογο στον οποίο αναφέρεται στις συζητήσεις που προκάλεσε το βιβλίο.

Το βιβλίο είναι πολύτιμο και για άλλον ένα λόγο: παρουσιάζει συνοπτικά το τι έγινε με τους εβραίους στην κάθε ευρωπαϊκή χώρα ξεχωριστά. Γιατί, σε αντίθεση με τον διαδεδομένο μύθο, δεν είχαν όλες οι χώρες την ίδια στάση απέναντι στους εβραίους. Άλλες υπάκουσαν στους ναζί, άλλες τους εναντιώθηκαν. Κι αυτό οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες, που εξετάζονται στο βιβλίο και μας δίνουν πολλά μαθήματα για το μέλλον σχετικά με την οποιαδήποτε μειονότητα υφίσταται διώξεις.

Ο Άντολφ Άιχμαν ήταν ο αξιωματούχος του Γ΄ Ράιχ ο «ειδικός στο εβραϊκό πρόβλημα». Ισραηλινοί πράκτορες τον συνέλαβαν στην Αργεντινή, τον μετέφεραν στο Ισραήλ, εκεί δικάστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε το 1961.

Το πρόβλημα με τον Άιχμαν ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροί τους δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε σαδιστές, αλλά ήταν, και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί.

Κόκκινη μεταξωτή κορδέλα

Καμιά φορά ο πιο γόνιμος τρόπος να ανακαλύψει ένας έφηβος το Ολοκαύτωμα είναι μέσα από ένα εφηβικό μυθιστόρημα, όπως είναι η Κόκκινη Μεταξωτή Κορδέλα της Lucy Adlington, που ήταν μάλιστα υποψήφιο για το βραβείο Carnegie Medal 2019. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.

«Σε κάποια άλλη ζωή μπορεί να ήμασταν φίλες.

Μα βρισκόμασταν στο Μπέρτσγουντ…

Μου άρεσε να ράβω όμορφα μεταξωτά φορέματα με δαντέλες. Όταν η γιαγιά μου άνοιγε το καπάκι της ραπτομηχανής και έβλεπα στη σειρά τα μασούρια με τις πράσινες, κίτρινες, κόκκινες, γκρίζες, λευκές και ροζ κλωστές ονειρευόμουν πως μεγαλώνοντας θα είχα το δικό μου εργαστήριο. Τότε πιστεύαμε πως ο πόλεμος ήταν κάτι που συνέβαινε κάπου αλλού· ήρθε όμως στην πόλη μας και μας άρπαξε. Στοίβαξε χιλιάδες ανθρώπους σε τούτο το μέρος και, μαζί με μένα, τη Ρόουζ, τη Μάρτα και την Κάρλα.

Πάνω από τους φράχτες με το αγκαθωτό συρματόπλεγμα, ο ήλιος δεν ξεχώριζε στο γκρίζο. Στοιχιζόμασταν σε σειρές των πέντε, όλες με ριγέ στολή, και μετά τρέχαμε στο ατελιέ ραπτικής του στρατοπέδου. Εκεί, ανάμεσα στα πανάκριβα υφάσματα και στις απαιτητικές κυρίες των αξιωματικών, μέρα με τη μέρα ψαλιδίζονταν οι ελπίδες μας.

Εκείνο το πρωινό είχα δέσει κρυφά την κόκκινη μεταξωτή κορδέλα γύρω από τον λαιμό μου. Και για πρώτη φορά από τότε που βρέθηκα στο Μπέρτσγουντ ένιωσα πραγματικός άνθρωπος.

Έλλα, 1944», αναφέρει η περίληψη του βιβλίου

Το Άουσβιτς όπως το εξήγησα στην κόρη μου – Πόλις

Πώς να κάνουμε ένα σημερινό παιδί να καταλάβει ότι οι Ναζί καταδίωξαν και εξόντωσαν εκατομμύρια άντρες, γυναίκες και παιδιά, μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι;

Στο μείζον αυτό ζήτημα, στο πρόβλημα του απόλυτου κακού, μια διακεκριμένη ιστορικός, η Annete Wieviorka, απαντά στις πολύ άμεσες ερωτήσεις της κόρης της.

«Δεν θυμάμαι να μου εξήγησαν ποτέ. Νομίζω ότι την ιστορία την είχα πάντα με κάποιον τρόπο ξανακούσει. Ωστόσο, σήμερα νιώθω πως ξέρω πότε ήταν η πρώτη φορά. Πρώτη φορά, λοιπόν, άκουσα την ιστορία από τη γιαγιά μου· ήταν βράδυ, και εκείνη στεκόταν δίπλα σε μια σόμπα πετρελαίου που δεν ζέσταινε αρκετά το μεγάλο ψηλοτάβανο σαλόνι. Η γιαγιά μου ήταν η καλύτερη, η πιο όμορφη, αυτή που μου έκανε όλα τα χατίρια, που μπορούσε να με κάνει καλά όταν αρρώσταινα, που ήξερε να κάνει τα πάντα για χάρη μου: να μου φτιάξει ένα ολόκληρο περίπτερο μέσα σε ένα κουτί από παπούτσια, να με πείσει να πάω στο σχολείο που μισούσα.

Εκείνη, όμως, τη βραδιά μού έδινε το υλικό να ’χω να υφαίνω εφιάλτες για μια ζωή. Δεν θυμάμαι λεπτομέρειες, μονάχα ότι “ήταν πόλεμος”, ότι “τους πήραν”, “με τρένο” -ακόμη και τα παιδιά σαν κι εμένα-, ότι “υπέφεραν πολλά”, ότι πεινούσαν κι αρρώστησαν βαριά, ότι “όταν γύρισαν δεν βρήκαν τίποτα, κανέναν”…

Δεν τα εξηγούσαν όλα τούτα στο σπίτι. Εξάλλου, δεν μιλούσαν γι’ αυτό στο σπίτι. Ίσως γιατί μιλούσαν πάντα και γι’αυτό. Ή ίσως γιατί μιλούσαν για όλα μέσα από αυτό. Δεν μου εξήγησαν, αφού πάντα ήξερα».

The Complete Maus

Ένα graphic novel για το Ολοκαύτωμα είναι το Maus, που περιγράφει την ιστορία του Βλάντεκ Σπίγκελμαν, ενός Εβραίου επιζώντα της χιτλερικής Ευρώπης, και του γιου του, ενός καρτουνίστα που προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την τρομακτική ιστορία του πατέρα του και με την ίδια την Ιστορία.

Η μορφή του σχεδίου (οι Ναζί είναι γάτες, οι Εβραίοι ποντίκια) πετυχαίνει τέλεια να αφαιρέσει και την παραμικρή εναπομείνασα αίσθηση οικειότητας με τα γεγονότα που περιγράφονται, προσεγγίζοντας με τον δικό του τρόπο το ανείπωτο μέσω του μικροσκοπικού. Πρόκειται για το για το πρώτο και μόνο graphic novel που έχει κερδίσει το βραβείο Pulitzer κι αξίζει να έχεις ολόκληρη τη σειρά. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Zoobus αλλά έχει πλέον εξαντληθεί, οπότε σου προτείνω να αποκτήσεις ολόκληρη την έκδοση στα αγγλικά.