Matilda effect: Το φαινόμενο που «εξαφανίζει» τις γυναίκες από τις επιστήμες
- 17 ΣΕΠ 2025
Στην επιστήμη, όπως και σε πολλούς τομείς της κοινωνίας, η παρουσία των γυναικών συχνά αγνοείται ή αποδίδεται σε άνδρες. Το φαινόμενο αυτό έχει ονοματιστεί Matilda effect, και περιγράφει πώς οι γυναίκες επιστήμονες βλέπουν το έργο τους να παραβλέπεται, να μειώνεται ή να αποδίδεται σε άνδρες συναδέλφους.
Η ιστορία του Matilda effect ξεκινά με τη Matilda Joslyn Gage, μια ακτιβίστρια και φεμινίστρια του 19ου αιώνα, που κατήγγειλε πώς οι ιστορίες γυναικών ξαναγράφονταν και τα ονόματά τους αντικαθίσταντο από ανδρικά. Ήξερε ότι δεν ήταν ατύχημα: ήταν στρατηγική. Γιατί; Επειδή οι γυναίκες δεν είχαν πρόσβαση στο δημόσιο λόγο και στην εξουσία, και το να αναγνωριστεί η συνεισφορά τους απειλούσε τα κατεστημένα που προστάτευαν την ανδρική κυριαρχία. Η αλήθεια είναι απλή: ποτέ δεν απουσιάσαμε. Απλώς δεν μας αναγνώριζαν.
Η ιστορία πίσω από τις γυναίκες που δεν πήραν τα επιστημονικά εύσημα που τους αξίζαν
Πολλές γυναίκες επιστήμονες έχουν υποστεί αυτό το φαινόμενο. Η περίπτωση της Lise Meitner είναι αρκετά χαρακτηριστική. Το 1945, ο Otto Hahn έλαβε το Νόμπελ Χημείας για την ανακάλυψη της πυρηνικής σχάσης, παρά το γεγονός ότι η επιστημονική συνεισφορά της, ήταν κρίσιμης σημασίας για την ανακάλυψη. Η Meitner, εξόριστη στην Στοκχόλμη και αντιμετωπίζοντας αντισημιτισμό και σεξισμό, είδε τη συνεισφορά της να αγνοείται για χρόνια. Η ιστορία δυστυχώς επαναλαμβάνεται, όπως φαίνεται και στις παρακάτω περιπτώσεις, σημαντικών επιστημονικών ανακαλύψεων:
- Alice Ball: Χημικός που δημιούργησε την πρώτη αποτελεσματική θεραπεία για τη λέπρα, αλλά το έργο της αποδόθηκε σε άνδρα.
- Rosalind Franklin: Οι εικόνες περίθλασης ακτίνων Χ της Franklin επιβεβαίωσαν την ελικοειδή δομή του DNA, όμως τα δεδομένα της χρησιμοποιήθηκαν χωρίς τη συγκατάθεσή της. Αν και αυτή η εικόνα και η ακριβής ερμηνεία των δεδομένων παρείχε πολύτιμες πληροφορίες για τη δομή του DNA, η επιστημονική συνεισφορά της Φράνκλιν στην ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA πολύ συχνά παραβλέπεται
- Cecilia Payne: Υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος που απέδειξε ότι ο Ήλιος και τα άστρα γενικότερα αποτελούνται κυρίως από υδρογόνο, και ότι το τελευταίο είναι το πιο κοινό στοιχείο στο σύμπαν, το 1925. 5 χρόνια αργότερα όμως, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά το φαινόμενο Matilda, ο αστρονόμος Henry Norris Russell δημοσίευσε την ανακάλυψη της και την παρουσίασε σαν δική του.
- Jocelyn Bell Burnell: Ανακάλυψε τα pulsars (αστέρες νετρονίων με ισχυρό μαγνητικό πεδίο), αλλά το Νόμπελ πήρε ο επιβλέπων καθηγητής της.
- Esther Lederberg Καινοτόμησε στη μικροβιολογία, αλλά το credit πήρε ο σύζυγός της.
Γιατί οι γυναίκες εξακολουθούν να «μην φαίνονται» στην επιστήμη
Το Matilda effect δεν είναι μόνο ιστορικό φαινόμενο. Σήμερα παραμένει εμφανές, κυρίως στις επιστήμες STEM (μαθηματικά, φυσική, τεχνολογία). Η έλλειψη αναγνώρισης μετριέται ακόμα μέσα από το Gender Citation Gap: οι άνδρες επιστήμονες αναφέρονται στα άρθρα πολύ πιο συχνά από τις γυναίκες, και η συνεισφορά των γυναικών συχνά υποτιμάται ή αγνοείται.
Οι λόγοι είναι πολλοί:
- Αντισυμβατικοί κοινωνικοί ρόλοι που περιορίζουν τις γυναίκες σε βοηθητικές θέσεις ή στον συνδυασμό εργασίας και οικογενειακών υποχρεώσεων.
- Ο μύθος του «μεγάλου άνδρα» που θέλει μόνο άνδρες να πρωταγωνιστούν στην ιστορία της επιστήμης.
- Ακόμα και ασυνείδητα προκατειλημμένες πρακτικές, όπου και οι γυναίκες επιστήμονες τείνουν να αναφέρουν άνδρες συναδέλφους πιο συχνά.
Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το Matilda effect;
Η αναγνώριση των γυναικών επιστημόνων πρέπει να γίνει ορατή, ιστορικά και στο σήμερα. Ορισμένα βήματα περιλαμβάνουν:
- Την ένταξη της ιστορίας των γυναικών επιστημόνων στα σχολικά και ακαδημαϊκά προγράμματα.
- Την ευαισθητοποίηση γύρω από τις ασυνείδητες προκαταλήψεις στη συγγραφή και τη δημοσίευση επιστημονικών άρθρων.
- Την ενθάρρυνση της αναφοράς και της προβολής του έργου των γυναικών σε κάθε επίπεδο έρευνας.
Όπως λέει η δημοσιογράφος και συγγραφέας Katie Hafner: «Όταν τα κορίτσια βλέπουν ότι υπήρξε μια ολόκληρη θάλασσα γυναικών που προηγήθηκαν και έκαναν καταπληκτική δουλειά, αυτό ιστορικά κανονικοποιείται». Το Matilda effect δείχνει ότι οι γυναίκες επιστήμονες υπήρξαν πάντα στο τραπέζι της γνώσης, απλώς χρειάζεται να τους δώσουμε τα εύσημα που τους αξίζουν.
Γιατί στην πραγματικότητα το φαινόμενο Matilda effect δεν είναι μόνο ιστορικό αλλά και σύγχρονο. Αναδεικνύει ότι, ακόμα και σήμερα, οι γυναίκες στηρίζουν την πρόοδο της επιστήμης χωρίς πάντα να αναγνωρίζονται. Η αλλαγή ξεκινά από τη μνήμη, την αναφορά, τη φωνή: η ιστορία της επιστήμης πρέπει να περιλαμβάνει όλες όσες συνέβαλαν στην πρόοδό της. Κάθε φορά που μια γυναίκα επιστήμονας αναγνωρίζεται, η κοινωνία θυμάται και διορθώνει. Και κάθε νέα γενιά κοριτσιών βλέπει ότι μπορεί να αφήσει το δικό της ανεξίτηλο αποτύπωμα στην επιστήμη.
