Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών: Βία, η άλλη “επικοινωνία”

Της Εύας Μεταλίδη

Είναι γεγονός πως κατά τη διάρκεια της ιστορίας του ανθρώπινου είδους, έχουν γίνει άπειροι πόλεμοι, σε μια συνηθισμένη ημέρα γίνονται πολλά εγκλήματα και οι άνθρωποι είναι από τα λίγα είδη πάνω στη γη, όπου συστηματικά σκοτώνουν μέλη του ίδιου είδους. Η επιθετικότητα αποτελεί σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα παρόλο που, ως ένα βαθμό, είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο, χαρακτηριστικό του ανθρώπου και της κοινωνικής ζωής, βασικό στη διαδικασία ανάπτυξης και ενηλικίωσής του. Η επιθετικότητα με τη γενική και ευρύτερη έννοιά της αναφέρεται στο δυναμισμό και την ενέργεια της ζωής δηλαδή την επιθετική διάθεση και την  ενεργητική διάθεση και συμπεριφορά, με την οποία το άτομο ικανοποιεί τις ανάγκες του. Έτσι κάποιος βαθμός επιθετικότητας και σύγκρουσης, είναι αναπόφευκτο μέρος της ζωής και της διαδικασίας ανάπτυξης και ωρίμανσης του ατόμου. Όμως τα χαρακτηριστικά αυτά της προσωπικότητας δεν οδηγούν υποχρεωτικά σε καταστροφική βία και η κλιμάκωσή τους δεν είναι πάντα αποτέλεσμα ατομικής παθολογίας, αλλά και άλλων παραγόντων.

Σύμφωνα με τη ψυχοβιολογία, η βία και η επιθετικότητα είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση, είναι έμφυτες και ενστικτώδεις.

Ο Freud μίλησε για το ένστικτο του θανάτου, εκείνη την καταστρεπτική δύναμη που χτίζεται μέσα μας και εκτονώνεται με τη βία κατά του άλλου ή κατά του ίδιου του εαυτού. Άλλοι υιοθέτησαν τη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης και την αρχή της επιβίωσης υποστηρίζοντας πως το ένστικτο της φυγής (fighting instinct) είναι εξελικτικό και απαραίτητο για την ανθρώπινη επιβίωση. Σχετικά πρόσφατα, οι εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστήριξαν πως πολλές ανθρώπινες συμπεριφορές προκαλούνται από ψυχολογικούς μηχανισμούς. Η έρευνα σε διαφυλικές διαφορές έδειξε πως οι γυναίκες είναι περισσότερο πιθανό σε σχέση με τους άνδρες να χρησιμοποιήσουν λεκτική βία ενώ οι άνδρες είναι περισσότερο πιθανό να κυριαρχούν σωματικά ή να είναι περισσότερο επιθετικοί σωματικά εναντίον άλλων ανδρών. Στο αντίποδα συναντάμε προσεγγίσεις που υποστηρίζουν πως η επιθετικότητα όπως και κάθε συμπεριφορά μαθαίνεται μέσα από ενισχύσεις, δηλαδή μέσα από άμεση ή έμμεση εμπειρία, που είτε ανταμοίβεται άμεσα γι’ αυτή τη συμπεριφορά είτε έμμεσα.

Σημαντικό κεφάλαιο και για την επιθετικότητα, είναι οι «σημαντικοί άλλοι» που  αποτελούν μοντέλα συμπεριφοράς μέσα από τη μίμηση των οποίων, το άτομο μαθαίνει και διαπαιδαγωγείται . Στα πρώτα χρόνια της ζωής μας, μέσα στην οικογένεια και το ευρύτερο περιβάλλον μας, μαθαίνουμε ότι με αυτό τον τρόπο, δρώντας επιθετικά δηλαδή, θα εξασφαλίσουμε το όποιο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς οι οποίοι τιμωρούν συχνά τα παιδιά ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση, οι υπερβολικά παραχωρητικοί γονείς που δε θέτουν όρια στη συμπεριφορά των παιδιών αλλά και οι αδιάφοροι γονείς που τα αγνοούν τελείως ή και τα απορρίπτουν, «δημιουργούν» τα αίτια έκφρασης της επιθετικότητας. Επιπλέον, σαν παιδιά μαθαίνουμε να γινόμαστε επιθετικοί και μέσα από τους μηχανισμού άμυνας, αφού ταυτιζόμαστε με τον επιτιθέμενο. Όταν  δηλαδή, φοβόμαστε αυτόν που επιτίθεται,  για να αποφύγουμε το φόβο αυτό, εσωτερικεύουμε το πρότυπο του επιτιθέμενου και αναπαράγουμε την ίδια συμπεριφορά.

Η έννοια της επιθετικότητας μπορεί να οριστεί ως η συμπεριφορά που προκαλεί βλάβη είτε από το αποτέλεσμά της είτε από την πρόθεση του επιτιθέμενου.

Αποτελεί ένα πολύ ευρύ φάσμα επιθετικών τρόπων συμπεριφοράς, εκδηλώνεται με λόγια ή με πράξεις ή και με τη σιωπή και κατευθύνεται συνειδητά ή ασυνείδητα εναντίον ανθρώπων, ζώων, πραγμάτων ή ακόμη και εναντίον του ίδιου του ατόμου. Η έρευνα έχει δείξει ότι η επιθετικότητα εκδηλώνεται όταν το άτομο νοιώσει ματαίωση, δηλαδή εκείνη την ψυχική ένταση που προκαλείται όταν κάποιες επιθυμίες του μένουν ανεκπλήρωτες. Η επιθετικότητα και η ματαίωση, κατά κανόνα, συνδέονται σχεδόν πάντα μεταξύ τους.

Η απογοήτευση που βιώνει το άτομο σε συνθήκες ματαίωσης, μπορεί να αυξήσει την τάση για επιθετικότητα. Ακόμη και αν η εμπειρία της απογοήτευσης είναι τελείως υποκειμενική, αν δηλαδή έτσι τη βιώνει το άτομο, μπορεί και πάλι να οδηγήσει σε επιθετικότητα. Η αντίληψη της στέρησης σε σχέση με προηγούμενα κεκτημένα, ή η απομόνωσή  του σε σχέση με άλλα άτομα, μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά ανατροπής και εκδήλωση επιθετικότητας. Είναι σαφές πως σε τέτοιες συνθήκες μπορούν να βρεθούν όλοι οι άνθρωποι και να εκδηλώσουν επιθετικότητα, ανεξάρτητα από την διαμορφωμένη χαρακτηροδομή τους.

Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες προσωπικότητες που έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να γίνουν επιθετικές και με λιγότερο έντονα ερεθίσματα. Οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες, συχνά επιτίθενται προκειμένου να «απομακρύνουν» τους άλλους επειδή κατά βάση ντρέπονται γι’ αυτό που είναι. Τα άτομα που έχουν την τάση για επίτευξη, που διακρίνονται από ανυπομονησία, ανταγωνιστικότητα, εχθρότητα, φαίνεται να συνδέονται με μεγαλύτερη επιθετικότητα.

Επίσης, μερικοί άνθρωποι απλά υιοθετούν ένα εχθρικό στυλ συμπεριφοράς, όταν τείνουν να αποδίδουν τις εχθρικές προθέσεις τους στους άλλους και κάποιοι άλλοι με έλλειψη ενδιαφέροντος για τα συναισθήματα των άλλων, επίμονη άρνηση των κοινωνικών κανόνων, πολύ μικρή ανοχή στην απογοήτευση, τείνουν να κατηγορούν τους άλλους για τη συμπεριφορά που τους φέρνει σε σύγκρουση με την κοινωνία. Αξίζει να σημειωθεί εδώ, πως η εκδήλωση της επιθετικότητας, για όλες τις προσωπικότητες, συνδυάζεται και ενισχύεται και από περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορούν να αυξήσουν την τάση των ανθρώπων να επιτεθούν, όπως η παρουσία σε μεγάλο πλήθος, ειδικά σε συνδυασμό με αλκοόλ, και η υψηλή θερμοκρασία.

Είναι αλήθεια πως η επιθετικότητα δυσχεραίνει τις ανθρώπινες σχέσεις αφού κανείς δεν θέλει ένα επιθετικό άτομο κοντά του που δυσκολεύεται να επικοινωνήσει, «τρομοκρατώντας» με τη συμπεριφορά του και αποδιοργανώνοντας τον εαυτό του και όσους το περιστοιχίζουν. Τι κρύβεται όμως πίσω από αυτή του την συμπεριφορά;

Η καταστροφική του τάση τι προσπαθεί να δείξει; Τα συναισθήματα που βιώνει το επιθετικό άτομο είναι ο θυμός, ο φόβος και η απογοήτευση.

Φόβος για αποτυχία, φόβος ότι δεν τον αποδέχονται όπως είναι, φόβος ότι δεν αξίζει, φόβος ότι δε θα τα καταφέρνει. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα συναισθήματα αναξιότητας και ο θυμός απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό τον κάνει να αποσύρεται, να κάθεται σε μια γωνιά και ορισμένες ώρες να μην  ενοχλεί κανέναν, να μην επικοινωνεί με κανέναν. Αυτή η στάση, απομακρύνει τους άλλους και με κάποιο τρόπο αναγκάζεται να «χτυπήσει», να επιτεθεί και μέσα από την ενόχληση που θα τους προκαλέσει, προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί τους. Θέλει κάτι να πει, θέλει να ακουστεί και δεν έχει άλλο τρόπο γιατί δεν έμαθε άλλο τρόπο.

Συνήθως, όταν βλέπουμε μια τέτοια συμπεριφορά, είτε αρχίζουμε τις απειλές, είτε αδιαφορούμε, είτε θυμώνουμε και με αυτό τον τρόπο, διαιωνίζουμε τον φαύλο κύκλο, άθελά μας, χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Μήπως θα ήταν καλύτερα να σταθούμε με περισσότερη κατανόηση και να δούμε τι προσπαθούν να μας πουν, αυτοί οι άνθρωποι; Μήπως να κατανοήσουμε πως αυτόν τον τρόπο έχουν για να επικοινωνήσουν, για να βγάλουν προς τα έξω το πρόβλημα, να το δηλώσουν, έστω κι έτσι; Οι σχέσεις των ανθρώπων στην εποχή που ζούμε δυσκολεύουν όλο και περισσότερο.

Ο φόβος και το άγχος δεν μας επιτρέπουν να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας και «κουμπωνόμαστε» μέσα στο πανωφόρι της αδιαφορίας, γυρίζοντας την πλάτη σε όσους δεν έχουν τον κατάλληλο τρόπο να εντάσσονται στο «φυσιολογικό» κοινωνικό σύνολο. Όμως, ας θυμόμαστε πως η επιθετικότητα έχει να κάνει, όπως όλες οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές, με στέρηση της αγάπης και της ασφάλειας στην τρυφερή παιδική ηλικία. Είναι ίσως το αποτέλεσμα που έφερε, το χαμένο παιδικό όνειρο. Κι ένα τέτοιο χαμένο παιδικό όνειρο, έχουμε όλοι μας!

*Εύα Μεταλίδη

Συμβουλευτική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Κλινική Ψυχοπαθολόγος
Δικαστική Πραγματογνώμων